Witkiewiczowie: Ojciec, Syn i Styl Zakopiański

W świecie sztuki i kultury polskiej nazwisko Witkiewicz budzi szczególne skojarzenia. Nie chodzi jednak o jedną postać, lecz o dwie wybitne indywidualności – ojca i syna, którzy odcisnęli trwały ślad w historii polskiej sztuki, literatury i myśli. Choć obaj nosili to samo nazwisko i byli związani z malarstwem oraz Zakopanem, ich drogi twórcze i życiowe były odmienne, a ich dziedzictwo wzajemnie się uzupełnia.

Stanisław Witkiewicz – Twórca Stylu Zakopiańskiego

Stanisław Witkiewicz urodził się w 1851 roku na Żmudzi. Jego młodość naznaczona była wydarzeniami Powstania Styczniowego, w którym brał udział jako kurier, a jego rodzina poniosła konsekwencje w postaci zesłania do Tomska. Tam też pobierał pierwsze lekcje rysunku. Kontynuował edukację artystyczną na Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, a następnie w Monachium w latach 1872–1875. Okres studiów w Monachium był trudny – borykał się z problemami materialnymi i zachorował na gruźlicę, chorobę, która towarzyszyła mu przez większość życia.

Po powrocie do Warszawy w 1875 roku, Witkiewicz aktywnie uczestniczył w życiu artystycznym, dzieląc pracownię w Hotelu Europejskim z innymi znanymi artystami, takimi jak Adam Chmielowski czy Józef Chełmoński. Nawiązał kontakty z wybitnymi postaciami polskiej kultury, w tym z Heleną Modrzejewską czy Henrykiem Sienkiewiczem, który wspierał go finansowo poprzez stypendium. Stanisław Witkiewicz zajmował się nie tylko malarstwem, ale także krytyką artystyczną, tworząc nowoczesne podstawy tej dziedziny. Od 1884 roku był kierownikiem artystycznym tygodnika literacko-artystycznego „Wędrowiec”.

Przełomem w jego życiu okazała się przeprowadzka do Zakopanego w 1890 roku. Zafascynowany bogactwem lokalnej sztuki ludowej, postanowił stworzyć coś zupełnie nowego – Styl Zakopiański. Jego ideą było przeniesienie elementów tradycyjnego budownictwa góralskiego i zdobnictwa na grunt architektury willowej i wnętrz, tworząc unikalną polską formę, odrębną od dominujących wówczas stylów. Styl ten miał być wyrazem polskiej tożsamości narodowej, zakorzenionej w kulturze ludowej.

Witkiewicz aktywnie projektował budynki w Zakopanem, które stały się ikonami tego stylu. Wśród nich wymienić należy:

• Willa Koliba: Projektowana w latach 1891–1892, zbudowana w tym samym okresie dla Zygmunta Gnatowskiego. Przy jej budowie pracowali znani górale-budarze, jak Maciej Gąsienica czy Klimek Bachleda.
• Dom pod Jedlami: Zbudowany w 1897 roku dla Jana Gwalberta Pawlikowskiego. Jest to jeden z najbardziej rozpoznawalnych przykładów Stylu Zakopiańskiego i do dziś zachwyca swoją formą przy ulicy Koziniec 1.
• Willa Pepita (później Łada): Zbudowana w latach 1893–1894 dla Bronisława Chrostowskiego, niestety spłonęła w 1928 roku.
• Korwinówka (obecnie Oksza): Powstała w latach 1895–1896 dla Bronisława i Wincentego Kossakowskich. Obecnie jest własnością Muzeum Tatrzańskiego i stanowi ważny punkt na szlaku Stylu Zakopiańskiego.
• Willa Zofiówka: Zbudowana w latach 1895–1896 dla Stanisława „Sasa” Dolińskiego, spłonęła w 1946 roku.

Oprócz willi, Stanisław Witkiewicz zaprojektował również kaplicę Najświętszego Serca Jezusowego w Jaszczurówce (1904), a także witraże do tej kaplicy i do kościoła Świętej Rodziny w Zakopanem. Jego teoria i projekty zostały opisane w publikacjach „Styl zakopiański. Zeszyt I. Pokój jadalny” (1904) oraz „Styl zakopiański. Zeszyt II. Ciesielstwo” (1910). Te prace były próbą systematyzacji i scharakteryzowania nowego stylu.

Działalność Stanisława Witkiewicza miała ogromne znaczenie dla Zakopanego, za co został mianowany honorowym obywatelem miasta. Był także autorem powieści-reportażu „Na przełęczy” (wydanej w całości w 1891 roku, wcześniej w częściach w prasie od 1889), nazywanej „Ewangelią Tatr”. Dzieło to utrwaliło liczne informacje o dawnych zwyczajach podhalańskich i przyczyniło się do stworzenia wyjątkowej atmosfery Zakopanego jako miejsca wypoczynku i kultury.

Stanisław Witkiewicz zmarł na gruźlicę w 1915 roku w Lovranie (obecnie Chorwacja). Jego ciało zostało sprowadzone do Zakopanego i pochowane na starym cmentarzu na Pęksowym Brzyzku, miejscu spoczynku wielu zasłużonych dla kultury Podhala. Pośmiertnie, w 1930 roku, został odznaczony Krzyżem Niepodległości.

Styl Zakopiański w Detalu

Czym charakteryzował się Styl Zakopiański? Był on syntezą elementów tradycyjnego budownictwa góralskiego z potrzebami nowoczesnej architektury willowej. Witkiewicz czerpał inspirację z prostych, funkcjonalnych form chat góralskich, adaptując je do bardziej złożonych struktur. Kluczowe elementy to wysokie, strome dachy kryte gontem, zdobione szczyty i okapy, drewniane ściany wykonane z płazów lub desek, często zdobione rzeźbieniami. Charakterystyczne są również werandy, balkony i lukarny. Wnętrza w stylu zakopiańskim także nawiązywały do tradycji – dominowało drewno, zdobione stropy, piece kaflowe, a także meble i przedmioty codziennego użytku projektowane w tym stylu. Publikacja „Pokój jadalny” Witkiewicza świadczy o tym, jak ważne było dla niego kompleksowe podejście do projektowania, obejmujące również wyposażenie wnętrz, w tym meble, które z pewnością wymagały odpowiedniej tapicerki czy wykończenia, aby harmonizować z całością.

Styl ten nie był jedynie naśladownictwem. Witkiewicz twórczo przetwarzał motywy ludowe, nadając im nowy, artystyczny wymiar. Był to styl narodowy, który miał przeciwstawić się obcym wpływom w architekturze. Do dziś w Zakopanem i na Podhalu można podziwiać liczne przykłady tego wyjątkowego stylu, które stanowią ważną część polskiego dziedzictwa kulturowego.

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) – Syn Artysty

Stanisław Ignacy Witkiewicz, znany powszechnie jako Witkacy, urodził się w 1885 roku w Warszawie. Był jedynym synem Stanisława Witkiewicza. Wychowywał się w Zakopanem, dokąd rodzina przeniosła się w 1890 roku ze względu na chorobę ojca. Jego edukacją zajmował się głównie ojciec, który był przeciwnikiem tradycyjnej szkoły, wierząc, że niszczy ona indywidualność. Witkacy pobierał domowe lekcje od wybitnych nauczycieli i artystów, co ukształtowało jego szerokie zainteresowania – od sztuki i literatury, przez filozofię, po nauki ścisłe i fotografię. W 1903 roku zdał eksternistycznie maturę we Lwowie.

Mimo oporów ojca, Witkacy studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, najpierw u Jana Stanisławskiego, później Józefa Mehoffera, choć studiów tych nie ukończył. Okres krakowski był dla niego ważny – poznał środowisko artystyczne, podróżował po Europie, stykając się z nowymi prądami w malarstwie. Przeżył też burzliwy związek z aktorką Ireną Solską, która stała się inspiracją dla postaci w jego twórczości.

Lata po krakowskich studiach spędził głównie w Zakopanem, malując i pisząc. Często podróżował do Lovranu, gdzie ze względu na chorobę przeniósł się jego ojciec. W tym okresie zaczął używać pseudonimu „Witkacy” (po raz pierwszy w 1913 roku), aby odróżnić się od sławnego ojca. Jego życie naznaczone było osobistymi dramatami, w tym samobójstwem narzeczonej Jadwigi Janczewskiej w 1914 roku. To wydarzenie miało głęboki wpływ na jego psychikę i twórczość.

W 1914 roku Witkacy wziął udział w wyprawie antropologicznej na Nową Gwineę z Bronisławem Malinowskim jako fotograf. Podróż przerwał wybuch I wojny światowej. Witkacy, wbrew poglądom ojca, zaciągnął się do armii rosyjskiej i walczył na froncie, m.in. pod Witoneżem nad Stochodem. Został ranny i był świadkiem Rewolucji Październikowej w Petersburgu. Doświadczenia wojenne i rewolucyjne odcisnęły piętno na jego pesymistycznej wizji świata, którą wyrażał w późniejszej twórczości. W czerwcu 1918 roku wrócił do Zakopanego.

Po powrocie do Polski w 1918 roku, Witkacy intensywnie tworzył. Związał się z grupą Formistów, wystawiał swoje obrazy i zaczął publikować dramaty. Jego twórczość była nowatorska i często szokująca, co przysparzało mu zarówno zwolenników, jak i krytyków. W 1923 roku ożenił się z Jadwigą Unrug, choć ich małżeństwo było skomplikowane i pełne konfliktów, przerodziło się w trwałą przyjaźń i obszerną korespondencję. Tekst wspomina o trudnej decyzji o aborcji w 1925 roku, która wpłynęła na ich relację.

W 1925 roku Witkacy porzucił malarstwo olejne na rzecz portretu, tworząc swoją słynną Firma Portretowa S.I. Witkiewicz. Podchodził do niej z ironicznym dystansem, traktując jako sposób na zarobek, a nie „sztukę czystą”. Mimo to, jego portrety stały się niezwykle popularne i są dziś jednymi z najbardziej rozpoznawalnych dzieł. Cechowały się różnorodnością stylistyczną, często z notatkami o użytych substancjach psychoaktywnych (których używał eksperymentalnie pod kontrolą lekarzy, a nie nałogowo, jak głosiły plotki). W tym samym okresie skupił się na pisaniu powieści, choć jego dramaty były wystawiane w teatrach.

Witkacy był także filozofem, twórcą systemu zwanego monadyzmem biologicznym. Swoje idee zawarł w traktacie „Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnienia” wydanym w 1935 roku. Aktywnie uczestniczył w życiu intelektualnym, publikując krytykę literacką i prowadząc wykłady. W latach 30. znał i cenił pisarstwo Brunona Schulza, Witolda Gombrowicza i Zofii Nałkowskiej. W 1936 roku dokumentował życie na Śląsku wraz z Bronisławem Linke. Przeżywał kryzysy psychiczne i myśli samobójcze, co dokumentują jego listy z końca lat 30.

Życie Witkacego zakończyło się tragicznie. Po wybuchu II wojny światowej i agresji ZSRR na Polskę, 18 września 1939 roku popełnił samobójstwo we wsi Jeziory na Polesiu, nie chcąc żyć w świecie ogarniętym wojną i rewolucyjnym chaosem, którego doświadczył wcześniej w Rosji. Zażył weronal i podciął sobie tętnicę szyjną. Okoliczności jego śmierci, a zwłaszcza późniejsze nieudane próby ekshumacji i kontrowersje wokół identyfikacji ciała, stały się źródłem alternatywnych teorii i mistyfikacji, choć relacje świadków z 1939 roku wskazują na samobójstwo.

Ojciec i Syn – Dwa Światy Sztuki

Porównując Stanisława Witkiewicza i Stanisława Ignacego Witkiewicza, widzimy dwa odrębne, a jednak powiązane światy. Ojciec był twórcą stylu mocno zakorzenionego w tradycji i kulturze ludowej, dążącego do stworzenia narodowej formy w sztuce użytkowej i architekturze. Był krytykiem i teoretykiem sztuki, realistycznym malarzem, a w Zakopanem stał się liderem środowiska artystycznego i społecznikiem.

Syn, Witkacy, był artystą awangardowym, eksperymentatorem w wielu dziedzinach – malarstwie, literaturze, fotografii, filozofii. Jego twórczość była głęboko filozoficzna, często pesymistyczna, skupiona na problemach jednostki w obliczu upadku cywilizacji i zaniku uczuć metafizycznych. Był prowokatorem, ekscentrykiem, jego życie i sztuka były nierozerwalnie związane z jego burzliwą osobowością i doświadczeniami.

Mimo różnic, obaj byli silnie związani z Zakopanem i Tatrami, choć w inny sposób. Stanisław Witkiewicz uczynił z Zakopanego centrum swojego twórczego świata, czerpiąc z niego inspirację do stworzenia stylu, który stał się jego znakiem rozpoznawczym. Witkacy spędził w Zakopanem dużą część życia, ale jego twórczość wykraczała daleko poza lokalne ramy, choć podhalańskie motywy pojawiały się w jego pracach.

Można powiedzieć, że ojciec stworzył narodowy styl, który idealizował tradycję, podczas gdy syn dekonstruował rzeczywistość w poszukiwaniu Czystej Formy i sensu istnienia w chaotycznym świecie. Obaj jednak pozostawili po sobie bogate i fascynujące dziedzictwo, które do dziś inspiruje i prowokuje do myślenia.

Porównanie Stanisława Witkiewicza i Stanisława Ignacego Witkiewicza

Cecha	Stanisław Witkiewicz (Ojciec)	Stanisław Ignacy Witkiewicz (Syn / Witkacy)
Lata życia	1851–1915	1885–1939
Główny obszar twórczości	Architektura, krytyka sztuki, malarstwo (realizm), pisarstwo	Malarstwo (Formizm, portret - Firma Portretowa), pisarstwo (dramat, powieść), filozofia, fotografia
Najważniejszy wkład	Stworzenie i promocja Stylu Zakopiańskiego w architekturze i sztuce użytkowej	Teoria Czystej Formy, oryginalne dzieła literackie i malarskie, system filozoficzny (monadyzm biologiczny)
Związek z Zakopanem	Przeniósł się tam w 1890, stworzył styl oparty na lokalnej tradycji, projektował wille	Wychował się i mieszkał tam, miejsce pochówku (kontrowersje), miasto obecne w jego twórczości
Kluczowe dzieło literackie	Na przełęczy	Szewcy, Pożegnanie jesieni, Nienasycenie
Osobowość artystyczna	Twórca narodowego stylu, krytyk, teoretyk	Awangardysta, eksperymentator, prowokator, filozof

Najczęściej Zadawane Pytania

Wokół postaci Witkiewiczów narosło wiele pytań. Oto odpowiedzi na niektóre z nich, oparte na dostępnych informacjach:

Kim był Stanisław Witkiewicz?

Stanisław Witkiewicz (ojciec) był polskim malarzem, pisarzem, krytykiem sztuki i architektem. Najbardziej znany jest jako twórca i teoretyk Stylu Zakopiańskiego, który projektował wille i budowle inspirowane sztuką ludową Podhala. Urodził się w 1851 roku, zmarł w 1915.

Kim był Stanisław Ignacy Witkiewicz?

Stanisław Ignacy Witkiewicz, znany jako Witkacy (syn Stanisława), był polskim malarzem, pisarzem (dramaturgiem, powieściopisarzem), filozofem i fotografem. Był czołowym przedstawicielem polskiej awangardy, twórcą teorii Czystej Formy i Firmy Portretowej. Urodził się w 1885 roku, popełnił samobójstwo w 1939.

Co to jest Styl Zakopiański Witkiewicza?

Styl Zakopiański to unikalny styl w architekturze i sztuce użytkowej, stworzony przez Stanisława Witkiewicza w Zakopanem pod koniec XIX wieku. Charakteryzuje się wykorzystaniem elementów tradycyjnego budownictwa i zdobnictwa góralskiego, zaadaptowanych do potrzeb nowoczesnych willi i wnętrz. Witkiewicz opisał go m.in. w publikacji „Styl zakopiański. Zeszyt I. Pokój jadalny”.

Gdzie mieszkał Stanisław Witkiewicz w Zakopanem?

Tekst nie precyzuje wszystkich miejsc zamieszkania Stanisława Witkiewicza w Zakopanem, ale wiadomo, że przeniósł się tam w 1890 roku i projektował liczne wille, w tym Dom pod Jedlami przy ul. Koziniec 1. Zmarł poza Zakopanem, ale został tam pochowany na cmentarzu na Pęksowym Brzyzku.

Gdzie mieszkał Witkacy w Zakopanem?

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) mieszkał w Zakopanem od dzieciństwa, po przeprowadzce z Warszawy w 1890 roku. Tekst wspomina, że od końca 1931 do września 1939 roku mieszkał w willi „Witkiewiczówka”.

Co to była Firma Portretowa S.I. Witkiewicz?

Firma Portretowa S.I. Witkiewicz to ironiczna nazwa działalności portretowej Stanisława Ignacego Witkiewicza, którą rozpoczął w 1925 roku. Witkacy tworzył portrety na zamówienie, podchodząc do nich z dystansem, ale jednocześnie rozwijając w nich swój unikalny styl, często eksperymentując z formą i kolorem, a także notując na obrazach substancje, których używał podczas malowania.

Jak zmarł Witkacy?

Stanisław Ignacy Witkiewicz popełnił samobójstwo 18 września 1939 roku we wsi Jeziory, po otrzymaniu wiadomości o wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski. Zażył weronal i podciął sobie tętnicę szyjną. Jego decyzja była motywowana przerażeniem wizją życia w świecie objętym wojną i rewolucją, której doświadczył wcześniej. Okoliczności jego śmierci są tematem dyskusji ze względu na późniejsze kontrowersje z ekshumacją.

Dziedzictwo Stanisława Witkiewicza i jego syna Stanisława Ignacego Witkiewicza jest niezwykle bogate i stanowi ważną część polskiej kultury. Od unikalnego Stylu Zakopiańskiego, który do dziś kształtuje wizerunek Podhala, po awangardową twórczość literacką, malarską i filozoficzną Witkacego, ich prace nadal inspirują i fascynują, będąc świadectwem niezwykłych talentów i skomplikowanych losów.

Zainteresował Cię artykuł Witkiewiczowie: Ojciec, Syn i Styl Zakopiański? Zajrzyj też do kategorii Tapicerstwo, znajdziesz tam więcej podobnych treści!