Bitwa Warszawska 1920: Zwycięstwo i Mit

Sierpień 1920 roku był momentem zwrotnym w historii Polski i Europy. Na przedpolach Warszawy rozegrała się bitwa, która nie tylko ocaliła odradzającą się Rzeczpospolitą przed inwazją bolszewicką, ale, zdaniem wielu historyków, powstrzymała marsz rewolucji komunistycznej na Zachód. Zwycięstwo to, określane mianem Bitwy Warszawskiej lub potocznie Cud nad Wisłą, obrosło wieloma legendami, a jego przebieg i autorstwo do dziś budzą żywe dyskusje. Czy był to wynik boskiej interwencji, czy strategicznego geniuszu i heroizmu żołnierza? Niniejszy artykuł przybliża fakty związane z tym kluczowym wydarzeniem wojny polsko-bolszewickiej, opierając się na dostępnych informacjach.

Bitwa Warszawska, stoczona w dniach 13–25 sierpnia 1920 roku, była decydującym starciem wojny polsko-bolszewickiej. Naprzeciw nacierającej Armii Czerwonej, dowodzonej przez Michaiła Tuchaczewskiego, stanęło Wojsko Polskie, skoncentrowane nad Wisłą i Wieprzem. Sytuacja Polski była krytyczna. Po niepowodzeniu ofensywy na Kijów, wojska polskie były zmuszone do chaotycznego odwrotu. Na przełomie lipca i sierpnia 1920 roku, po oddaniu twierdzy Brześć, Armia Czerwona miała otwartą drogę na Warszawę. Wielu obserwatorów przewidywało rychłą klęskę Polski.

W obliczu zagrożenia 6 sierpnia oddziały polskie otrzymały rozkaz cofnięcia się ku Wiśle w celu przegrupowania sił, przygotowania kontruderzenia i zorganizowania obrony stolicy. Kluczowe znaczenie miało utworzenie Armii Ochotniczej pod dowództwem generała Józefa Hallera i powołanie Wojskowego Gubernatora Warszawy, którym został generał Franciszek Latinik. W lipcu i sierpniu 1920 roku, mimo ogromnych strat, liczebność Wojska Polskiego przekroczyła 900 tysięcy żołnierzy, w tym około 80 tysięcy ochotników.

Siły po Obu Stronach Konfliktu

Armia Czerwona nacierała siłami zgrupowanymi w dwa związki operacyjne: Front Zachodni pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego, skierowany na Warszawę i Modlin, oraz Front Południowo-Zachodni Aleksandra Jegorowa, parzący na Lwów. Wojska obu frontów były początkowo oddzielone rozległymi bagnami poleskimi, co utrudniało ich współdziałanie. Mimo rozkazów Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej nakazujących przesunięcie znacznych sił z Frontu Południowo-Zachodniego na kierunek warszawski, plany te nie zostały w pełni zrealizowane, częściowo z powodu oporu Józefa Stalina, komisarza politycznego Frontu Południowo-Zachodniego.

Wojsko Polskie przeciwstawiło siłom radzieckim sześć armii zgrupowanych w trzech frontach: Północnym (gen. Józef Haller), Środkowym (gen. Edward Śmigły-Rydz) i Południowym (gen. Wacław Iwaszkiewicz). Dodatkowo utworzono formacje dozorujące Wisłę i bataliony zapasowe oraz ochotnicze. Naczelnym Wodzem Polskich Sił Zbrojnych był Józef Piłsudski, a szefem Sztabu Generalnego Wojska Polskiego – Tadeusz Rozwadowski. W ostatnich dniach odwrotu, w rejonie rzeki Wieprz, utworzono dwie grupy uderzeniowe pod osobistym dowództwem marszałka Piłsudskiego, mające przeprowadzić decydujące kontruderzenie.

Siły	Liczebność Żołnierzy	Liczba Dział	Liczba Karabinów Maszynowych
Armia Czerwona (uczestnicząca w Bitwie Warszawskiej)	ok. 104–114 tys.	600	ponad 2450
Wojsko Polskie (uczestniczące w Bitwie Warszawskiej)	ok. 113–123 tys.	500	ponad 1780

Strategia i Planowanie Zwycięstwa

W nocy z 5 na 6 sierpnia 1920 roku w Belwederze opracowywano koncepcję rozegrania bitwy. Ideą przewodnią było zatrzymanie częścią sił uderzenia Armii Czerwonej przed Warszawą, a jednocześnie zgromadzenie odwodów operacyjnych na prawym skrzydle i uderzenie nimi na południową flankę przeciwnika. Marszałek Piłsudski wybrał rejon koncentracji wojsk do przeciwuderzenia nad dolnym Wieprzem. Był to głęboki manewr, mający uderzyć nie tylko na skrzydła, ale także na tyły radzieckiego Frontu Zachodniego. Generał Maxime Weygand z francuskiej misji wojskowej preferował bardziej ostrożny, płytki manewr bliżej Warszawy.

6 sierpnia po południu wydano rozkaz nr 8358/III, podpisany przez Szefa Sztabu Generalnego gen. por. Tadeusza Rozwadowskiego, który uruchamiał realizację planu. Zakładał on przeniesienie frontu północno-wschodniego na linię Wisły, Narwi i Orzycu, przyjęcie wielkiej bitwy pod Warszawą i jednoczesne zebranie armii manewrowej na dolnym Wieprzu do uderzenia na flankę i tyły nieprzyjaciela. W nocy z 8 na 9 sierpnia gen. Rozwadowski opracował ostateczną modyfikację planu – rozkaz operacyjny specjalny nr 10 000 – wzmacniając Front Północny i nadając 5 Armii gen. Sikorskiego zadania ofensywne. Rozkaz ten kończył się słowami: „nogami i męstwem piechura polskiego musimy wygrać tę bitwę”.

12 sierpnia Józef Piłsudski złożył dymisję z funkcji Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza, udając się do Puław. Witos dymisji nie przyjął. Mimo wyjazdu z Warszawy, Piłsudski aktywnie uczestniczył w przygotowaniach, przeprowadzając odprawy i inspekcjonując wojska Frontu Środkowego.

Dramatyczny Przebieg Bitwy

Bitwa rozpoczęła się 13 sierpnia 1920 roku gwałtownym natarciem dwóch dywizji radzieckich na Warszawę z kierunku północno-wschodniego. Pod Radzyminem, po przełamaniu polskiej obrony, bolszewicy zdobyli miasto. Rozpoczęła się zacięta walka o przedmoście warszawskie. W odpowiedzi na niepowodzenie, dowódca Frontu Północnego nakazał wcześniejsze rozpoczęcie działań zaczepnych przez 5 Armię gen. Sikorskiego znad Modlina, aby odciążyć 1 Armię gen. Latinika, broniącą stolicy.

14 sierpnia walki trwały wzdłuż wschodnich i południowo-wschodnich umocnień przedmościa warszawskiego. Polskie oddziały stawiały twardy opór, uniemożliwiając Armii Czerwonej poważniejsze sukcesy. 15 sierpnia, dzięki koncentrycznemu natarciu odwodowych dywizji polskich, po całodziennych bojach odzyskano Radzymin. 16 sierpnia sytuacja wojsk polskich na przedmościu ulegała poprawie.

Równocześnie, 14 sierpnia, 5 Armia gen. Sikorskiego przeszła do natarcia nad Wkrą, czyniąc początkowo postępy o znaczeniu lokalnym. Dopiero 16 sierpnia uderzenie armii Sikorskiego doprowadziło do opanowania Nasielska, otwierając drogę do dalszych działań.

Kontruderzenie znad Wieprza – Decydujący Cios

Kluczowym momentem bitwy było kontruderzenie wyprowadzone 16 sierpnia 1920 roku znad dolnego Wieprza przez grupę uderzeniową pod dowództwem Józefa Piłsudskiego. Siły polskie, liczące 5 dywizji, uderzyły na słabą radziecką Grupę Mozyrską. Manewr ten zakończył się ogromnym sukcesem. Już w drugim dniu natarcia polskie dywizje dotarły do szosy Warszawa-Brześć, wychodząc na tyły wojsk radzieckich atakujących Warszawę. Działania te, w połączeniu z energicznym zwrotem zaczepnym części sił polskich z przedmościa warszawskiego, wspartych czołgami, zmusiły Armię Czerwoną do niezorganizowanego odwrotu na północny wschód.

17 sierpnia siły polskie osiągnęły linię Biała Podlaska – Międzyrzec – Siedlce – Kałuszyn – Mińsk Mazowiecki. 18 sierpnia Piłsudski wydał rozkazy do przegrupowania i pościgu, mającego odciąć nieprzyjacielowi odwrót na wschód i doprowadzić do jego osaczenia. Mimo że plan pościgu nie został w pełni zrealizowany przez wszystkie jednostki, wojska polskie pozostawały w permanentnej ofensywie, odnosząc kolejne zwycięstwa. Część sił radzieckich, nie mogąc przebić się na wschód, przekroczyła granicę niemiecką i została internowana w Prusach Wschodnich.

Kluczowe Epizody Zwycięstwa

Sukces Bitwy Warszawskiej nie był jedynie wynikiem manewrów wojskowych, ale także szeregu innych czynników:

Złamanie Szyfrów Armii Czerwonej

Już we wrześniu 1919 roku polscy kryptolodzy pod kierownictwem porucznika Jana Kowalewskiego złamali szyfry Armii Czerwonej. Znajomość planów i rozkazów strony radzieckiej, w tym przechwycona radiodepesza dowództwa XVI Armii z 13 sierpnia dotycząca zajęcia Warszawy, odegrała kluczową rolę w przygotowaniu i przeprowadzeniu polskiej kontrofensywy. Polski radiowywiad dostarczał dowództwu bezcenne informacje o stanie, ruchach i zamiarach przeciwnika.

Zagon na Ciechanów i Walka Radiowa

Jednym z najważniejszych epizodów było zdobycie przez polski 203. pułk ułanów sztabu 4. Armii radzieckiej w Ciechanowie 15 sierpnia. Polacy zdobyli kancelarię, magazyny i jedną z dwóch radiostacji tej armii. Wiedząc, że druga radiostacja jest w ruchu, polskie dowództwo podjęło genialną decyzję o przestrojeniu nadajnika warszawskiego na częstotliwość radzieckiej radiostacji i rozpoczęciu zagłuszania rozkazów z Mińska. Przez dwie doby z warszawskiej Cytadeli nadawano bez przerwy teksty Pisma Świętego, uniemożliwiając 4 Armii odbiór rozkazów Tuchaczewskiego. Ta utrata łączności i koordynacji wyeliminowała doborową radziecką 4 Armię z bitwy o Warszawę.

Niezastąpiona Węgierska Pomoc

W krytycznym momencie wojny, gdy dostawy z Francji były blokowane przez Niemcy, Austrię i Czechosłowację, a dokerzy w Gdańsku strajkowali, kluczowe znaczenie miała pomoc ze strony Węgier. Rząd premiera Pála Telekiego przekazał Polsce nieodpłatnie i dostarczył na własny koszt drogą przez Rumunię ogromne ilości zaopatrzenia wojskowego, w tym 48 milionów naboi karabinowych Mausera, 13 milionów naboi Mannlichera oraz amunicję artyleryjską. Transport, który dotarł do Skierniewic 12 sierpnia 1920 roku, miał fundamentalne znaczenie dla możliwości kontynuowania walki przez Wojsko Polskie.

Skutki, Straty i Spór o Autorstwo

Zwycięstwo w Bitwie Warszawskiej i następującej po niej bitwie nad Niemnem przypieczętowało losy wojny. 15 października zawarto zawieszenie broni, a w marcu 1921 roku traktat pokojowy w Rydze, który uregulował stosunki polsko-radzieckie i wytyczył wschodnią granicę Polski na blisko dwadzieścia lat.

Straty strony polskiej wyniosły około 4,5 tysiąca zabitych, 22 tysiące rannych i 10 tysięcy zaginionych. Straty Armii Czerwonej są trudne do oszacowania, ale przyjmuje się, że około 25 tysięcy bolszewików poległo, 60 tysięcy trafiło do polskiej niewoli, a 45 tysięcy zostało internowanych przez Niemców.

Po bitwie rozgorzał w Polsce spór o autorstwo planu i miano zwycięzcy. Z jednej strony stawiano gen. Tadeusza Rozwadowskiego, jako szefa Sztabu Generalnego, który podpisywał rozkazy operacyjne w kluczowych dniach bitwy. Z drugiej strony, Józef Piłsudski, jako Naczelny Wódz, uważał siebie za głównego architekta zwycięstwa i twórcę koncepcji manewru znad Wieprza. Opozycja polityczna próbowała zdyskredytować Piłsudskiego, wysuwając innych kandydatów (m.in. Hallera, Weyganda, Sikorskiego) i podkreślając „cudowny” charakter zwycięstwa. Współczesna historiografia skłania się ku uznaniu zgodnej współpracy naczelnego dowództwa Piłsudskiego i Rozwadowskiego jako kluczowej dla sukcesu, choć szczegóły podziału zasług wciąż budzą kontrowersje. Bitwa Warszawska jest jednak przykładem rozstrzygającego manewru, którego sukces wynikał z myśli przewodniej dowódcy, rzetelnej pracy sztabu oraz wysokich umiejętności żołnierzy na polu walki.

Znaczenie Bitwy dla Polski i Europy

Znaczenie Bitwy Warszawskiej wykraczało daleko poza granice Polski. Brytyjski dyplomata lord Edgar Vincent D’Abernon nazwał ją „Osiemnastą decydującą bitwą w dziejach świata”. Podkreślał, że zwycięstwo Polski ocaliło Europę od niebezpieczeństwa komunistycznej propagandy i radzieckiej inwazji, zmieniając bieg historii kontynentu.

Profesor Andrzej Nowak udowadnia tezę, że polskie zwycięstwo pokrzyżowało radzieckie plany podboju Europy, które zakładały marsz na Lwów, a następnie na Europę Środkową i Zachodnią. Francuski generał Louis Faury porównał Bitwę Warszawską do Bitwy pod Wiedniem, podkreślając, że Polska ponownie oddała światu cywilizowanemu usługę o nieocenionym znaczeniu. Brytyjski historyk J.F.C. Fuller pisał, że Bitwa Warszawska „cofnęła wskazówki bolszewickiego zegara”, niwecząc eksperyment bolszewików i tamując potencjalny wybuch niezadowolenia społecznego na Zachodzie.

Zwycięstwo to miało ogromne znaczenie dla odradzającej się Polski, pozwalając na utrzymanie niepodległości i kształtowanie własnej przyszłości bez narzuconego systemu sowieckiego.

Upamiętnienie Bitwy

Pamięć o Bitwie Warszawskiej jest żywa w Polsce. Wydawano medale upamiętniające, a rok 2020 ustanowiono Rokiem Bitwy Warszawskiej. Odsłaniane są tablice pamiątkowe, Narodowy Bank Polski wyemitował banknot kolekcjonerski, a Poczta Polska serię znaczków. W Ossowie, miejscu kluczowych walk, powstaje muzeum upamiętniające to wydarzenie. Bitwę upamiętnia także wyścig kolarski Tour Bitwa Warszawska 1920.

Często Zadawane Pytania (FAQ)

Czy Cud nad Wisłą to mit?

Określenie „Cud nad Wisłą” ma konotacje religijne i wiąże zwycięstwo z pomocą Matki Boskiej. W rzeczywistości Bitwa Warszawska była wynikiem strategicznego planu, heroizmu żołnierzy, pracy wywiadu i innych materialnych czynników. Sformułowanie to, ukute przez Stanisława Strońskiego i spopularyzowane przez przeciwników politycznych Piłsudskiego, nabrało wymiaru religijnego dzięki Kościołowi, łącząc dzień decydujących walk (16 sierpnia) ze świętem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (15 sierpnia).

Co było przyczyną Bitwy Warszawskiej?

Bitwa Warszawska była decydującym starciem wojny polsko-bolszewickiej. Jej bezpośrednią przyczyną było dążenie Armii Czerwonej do zdobycia Warszawy po odrzuceniu wojsk polskich na zachód i opanowaniu twierdzy Brześć, co otworzyło drogę do polskiej stolicy.

Jak wyglądała Bitwa Warszawska krok po kroku?

Najważniejsze etapy Bitwy Warszawskiej w ujęciu chronologicznym:

• 12 sierpnia 1920 r. – wojska Frontu Zachodniego sforsowały Narew i ruszyły na Warszawę.
• 13 sierpnia 1920 r. – bolszewicy rozpoczęli bezpośredni atak na przedmoście warszawskie, zdobywając Radzymin.
• 14 sierpnia 1920 r. – rozpoczęły się zacięte walki obronne na przedmościu warszawskim; polska 5 Armia rozpoczęła działania ofensywne nad Wkrą.
• 15 sierpnia 1920 r. – polskie kontrnatarcie odzyskuje Radzymin.
• 16 sierpnia 1920 r. – wojska polskie wyprowadziły decydujące kontruderzenie znad Wieprza, przełamując front bolszewicki.
• 25 sierpnia 1920 r. – koniec Bitwy Warszawskiej, po której wojska polskie przeszły do pościgu.

Zainteresował Cię artykuł Bitwa Warszawska 1920: Zwycięstwo i Mit? Zajrzyj też do kategorii Tapicerstwo, znajdziesz tam więcej podobnych treści!